30 Haziran 2018 günü gazete, televizyon ve ajanslarda birinci bakışta sıradan görünen bir haber vardı. 83 yaşındaki Selahattin Angıner Manisa’daki konutunun bir kısmını 20 bin kitap ve mecmuadan oluşan kütüphaneye çevirmişti. Angıner gençlerin okumamalarından şikâyet ederken elinde kitaplarla objektiflere tonton pozlar veriyordu. Haberde 15 Temmuz darbe teşebbüsüyle bir ilgi yoktu gerçi lakin Angıner’in 1960’larda Türkiye’de pilotken askeriyeden ayrıldığı, ABD’ye giderek uzun yıllar orada yaşadıktan sonra memlekete döndüğüne de değinilmişti.
Angıner’i Manisa’da bırakalım ve sineması 60 yıl geriye saralım. 15 Aralık 1962’de İstanbul’dan Edirne’ye giden yolcu treni Osmanlı devrinden kalan demiryolu sınırını kullandığı için Uzunköprü’den sonra sonu geçiyor ve hiç durmadan bir mühlet Yunanistan içinde seyrettikten sonra tekrar Türkiye’ye girerek Edirne’ye ulaşıyordu. Tren o gece Uzunköprü’den hareket edip Yunanistan’ın Pityon kasabasından geçerken fevkalâde bir olay yaşandı. Yolculardan biri Yunan tarafında trenden atlamak istedi. Trenin gümrük koruma memuru kendisini engellemek isteyince kaçmak isteyen yolcu Kırıkkale marka tabancasını çekti. Boğuşma sonrasında trenden atlamayı başararak Yunan istasyonuna girdi.
Yunanistan’a sığınan yolcu bir Türk subayıydı: Hava Üsteğmen pilot Selahattin Angıner. Trenin makinisti, emniyet ve gümrük memurları Angıner’in trene geri gelmesini talep etmelerine karşın Yunan vazifeliler buna müsaade vermedi. Angıner Yunanistan’a iltica etti. Kıbrıs’ta kriz yaşanırken bir Türk askeri pilotunun Yunanistan’a kaçması Ankara’yı telaşlandırmıştı. Ulusal Savunma Bakanlığı apar topar yaptığı açıklamayla Angıner’in “akıl muvazenesinin yerinde olmadığını” duyurdu. Bakanlık açıklamasında Angıner’in evvelki yıllarda ABD’ye askeri eğitim almak için gittiği de vurgulanıyordu.
YUNANİSTAN ÜZERİNDEN KANADA VE ABD
Kaçak pilot Yunanistan’dan Kanada’ya giderek Toronto kentine yerleşti. 1966 yılında Kanada’da “Nurculuk faaliyetleri” içinde olduğu, orada yaşayan Türkler ortasında meseleler çıkardığı için Türk derneğinden atıldığı haberleri gazetelere yansıdı. 17 Ağustos 1968’de Milliyet gazetesinde çıkan bir haberde Angıner’in “Toronto ve etrafındaki Türkler ortasında Atatürk ve Cumhuriyet düşmanlığı propagandası” yaptığı yazıyordu.
Angıner 1970’li yıllarda ABD’nin New Jersey eyaletinde Türklerin ağır yaşadığı Paterson kentinde İslami Eğitim Topluluğunun başkanlığına geldi. New York’ta CIA takviyeli “Esir Milletler Komitesi” içinde Balkanlar temsilciliğine seçildi. 1976 yılında Cumhuriyetçi Partinin kongresine sunduğu bildiride ABD ve Sovyetler Birliği ortasında yaşanan yumuşamayı eleştiriyor, Sovyetler’deki Müslümanların gördüğü baskıya dikkat çekiyordu.
Angıner’in Türk hava kuvvetlerinde pilotken neden Yunanistan’a iltica ettiği, Kanada’ya hangi münasebetler sayesinde gittiği ve Işıkçıları örgütlediği, oradan da ABD’ye göç ederek Soğuk Savaş’ın karanlık güç odaklarıyla nasıl kontaklar kurduğu daha fazla araştırılmayı hak ediyor. Angıner’in yıllar sonra memleketi Manisa’ya nasıl ve ne vakit döndüğü, dönüşünde sorgulanıp sorgulanmadığı da tam bir muamma.
15 TEMMUZ DARBE GİRİŞİMİ
15 Temmuz 2016’da Fethullahçı darbecilerin en güçlü olduğu kurum Hava Kuvvetleriydi. Fethullahçı pilotlar Türkiye Büyük Millet Meclisini bombaladılar. O gece Türkiye semalarında terör estirdiler. Darbe sırasında ve sonrasında hava kuvvetleri içinde bulunan çok sayıda Fethullahçı subay Yunanistan’a kaçtı. Tıpkı 60 yıl evvel Selahattin Angıner üzere.
Ordudaki Fethullahçı örgütlenmeye dair o vakte kadar sümenaltı edilen çok sayıda resmî evrak ortalığa saçıldı.
Bunlar içinde en çarpıcı olanı, 24 Ağustos 2004’te TSK ve MİT tarafından hazırlanarak MGK’ya sunulan, “Nurculuk” ve Fethullahçıların yurtiçi ve yurtdışı faaliyetleri hakkında yazılmış raporlardı. AKP iktidarı 15 Temmuz darbe teşebbüsünün çabucak öncesinden itibaren Fethullahçılığı terör örgütü ilan edip FETÖ olarak tanımlamaya başladı. Lakin çok değil darbe teşebbüsünden yalnızca üç yıl evvel Kasım 2013’te Başbakan Erdoğan’ın siyasi başdanışmanı Yalçın Akdoğan, 2004’teki MGK’da Fethullahçılıkla gayret edilmesine yönelik kararların AKP hükümeti tarafından “yok hükmünde” kabul edildiğini ve “hiçbir süreç yapılmamış” olduğunu duyurmuştu.
İSLAMİ CENAHTA KESKİN DÖNÜŞLER
250 kişinin öldürüldüğü 15 Temmuz darbe teşebbüsü sonrasında İslamcı cenahta darbenin faili Fethullahçılık; başka tüm cemaat yapılanmalarından farklı ve karşıt bir oluşum olarak değerlendirildi. O vakte dek Fethullah Gülen’i örnek ve model olarak gösteren muharrir ve gazeteciler yazıp çizdiklerini bir kenara bırakarak, darbe teşebbüsü sonrasında Fethullahçılığın Türkiye’deki öbür cemaatlerle hiçbir ilgisi olmadığını öne sürüp yurtdışından ithal bir terör örgütü olduğunu tekrarladılar.
Oysa Fethullahçılığın içinden çıktığı Nurculuk ve başkanı Said Nursi, ordunun başta Hava Kuvvetleri ve pilotlar olmak üzere tüm kademelerinde örgütlenmeye daima ehemmiyet vermişti. Yazının başında bahsedilen askeri pilot Selahattin Angıner’in hayat hikayesi, 15 Temmuz darbe teşebbüsünde Hava Kuvvetlerinin pozisyonu ve sonrasında Yunanistan’a kaçan Fethullahçı subaylarla birlikte düşünüldüğünde bir devamlılığa işaret etmektedir. Hasebiyle 15 Temmuz darbe teşebbüsü olağandışı ve beklenmedik formda gerçekleşen bir olgudan çok, Nurculuğun ordu içindeki tesirinin 1950’lerden itibaren giderek arttığı tarihî bağlam içine oturmaktadır.
NURCULUK, ASKERİYE, HAVA KUVVETLERİ
19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda siyasi ve iktisadi açıdan güçlenen çok sayıda Nakşibendi piri ve dervişi sürgüne alışılmış tutulmuştu. Nakşibendi cemaatlerinin kitlesel güçlerinin artmasının isyanlara yol açabileceğini fark eden merkezi iktidar onların bir güvenlik problemine dönüşebileceğinin farkındaydı. Gerçekten İstanbul’da 1859 yılında padişahı devirmek için örgütlenen Kuleli Olayı nedeniyle sorgulanan 41 sanığın 15’i Nakşibendi’ydi.
Osmanlı devrini bir kenara bırakarak bu yazıda 15 Temmuz darbe teşebbüsünün tarihî art planını anlamak hedefiyle Fethullahçılığın içinden çıktığı Nurculuğun 1930’lu yıllardan itibaren ordu ve subaylarla ilgilerine bakacağız. Nurculuk üzerine en kapsamlı çalışmalardan birini yazan olan Şerif Mardin, Said Nursi’nin ordu içindeki müntesiplerine (bağlılarına), Nurculuğun orduya ve militarizme olan ilgisine hiç değinmez. Mardin’e nazaran “Nurculuğun doğup yükselişinde demokratlaşmış bir taraf bulunmaktadır.” Meğer gerçekte yaşanan bunun tam da zıddıydı.
ORDUDAKİ BİRİNCİ NURCULAR
Ordu içindeki birinci Işıkçılardan biri olan Hulusi Yahyagil 1929’da resmi subay üniformasıyla Said-i Nursi’yi Eğridir’de ziyaret etti. 1950’de albaylıktan emekli olana kadar Nursi ile sistemli olarak görüşüp mektuplaştı. Ortalarındaki yakınlık o kadar ileri düzeydeydi ki Nursi, Barla Lahikasında Yahyagil’i “manevi evladı” olarak tanımlıyordu.
1930’lu yıllarda Nursi’nin müritleri ortasında emekli subaylardan Topçu Binbaşı Asım (Önerdem) Beyefendi ve Yüzbaşı Refet Barutçu da vardı. Emekli Binbaşı Asım Beyefendi 1935 Nurculuk soruşturması sırasında tutuklandığı Burdur’da sorgulama sırasında kalp krizi geçirerek hayatını kaybetti. 1948 yılında Emniyet Genel Müdürlüğü, “Nurcuların faaliyetlerini Ordu mensupları ortasına da sirayet ettirdikleri” tespitini yapıyordu.
Harp Okulunda askeri yargıç öğrencilerinden Mehmet Atak ile Hava Okulunda pilot öğrenci Karahan Sanatar ortasındaki mektuplaşmanın ele geçirilmesi sonrasında Atak, Afyonkarahisar’da yapılan Nurculuk soruşturmasına dâhil edilerek tutuklandı.
PİLOTLARIN BAVULLARINDA TAŞIDIĞI RİSALELER
DP’nin iktidara gelmesi sonrasında Nurculuğun bilhassa de Hava Kuvvetlerindeki tesiri artmaya başladı. 1952 yılında Eskişehir’de askeri jet pilotu eğitimi alan Ali Demirel ve Ömer Halıcı yanlarında Yüzbaşı Ekrem Hanyalı ve Binbaşı Reşat Beyefendi olduğu halde Nursi’yi ziyaret ettiler. O devirde Nurculuğun askeri pilotlar nezdinde tesirini anlamak için şu örnek kâfi olsa gerektir: farklı kentlerde yazılan Risaleyi Parıltılar tashih için Nursi’ye gönderiliyordu. Yasak olan Risaleyi Işıkların polis tarafından yakalanmaması için bunları askeri pilotlar bavullarında taşıyarak Nursi’ye teslim ediyorlardı.
Nurcu askeri pilotlardan Nureddin Karakaya 1956 yılında tayininin İncirlik üssüne çıkmasıyla Risaleyi Parıltı için yaptığı faaliyetleri Adana’da devam ettirdi. Nurculuğun Adana’da yayılmasında bir askeri pilot ön plandaydı. Nursi’ye bağlı öbür bir askeri pilot Ömer Halıcı’nın kullandığı askeri uçak 1954 yılında düştü ve Halıcı hayatını kaybetti. “Ömer benim yerime şehit oldu” diyen Nursi, askeri pilotun her bahsi geçtiğinde kendisini “Ben Ömer’i yirmi evliyaya değişmem” kelamlarıyla anardı. Birebir devirde Nursi’nin Eskişehir semalarında hayli yüksek ses çıkartarak uçan askeri jet uçaklarına bakarak; “İnşallah bunlar İslamiyete büyük hizmetler edecekler” demesi de manidardır.
MAH’IN İSTİHBARAT RAPORLARI
1950’li yıllar boyunca bilhassa de Hava Kuvvetlerinden subay ve astsubaylar tertipli olarak Nursi’yi Emirdağ ve Eskişehir’de ziyaret ettiler. Bu ziyaretler sırasında vakit zaman subay üniformaları da üzerlerindeydi. Nursi kendisini resmi üniformalarıyla ziyaret edip elini öpenlere “Kardeşim ben elli yıldır ordu ile alakadarım” diyordu.
1950’lerin sonlarına yanlışsız ordu içinde Said Nursi’nin müntesiplerinin yayılmasına karşı önlemlerin alınması Işıkçıları rahatsız etmeye başladı. 1959’da Ankara’da Mustafa Sungur, eski DP milletvekili Tahsin Tola üzere önde gelen Işıkçıların da bir ortaya geldiği toplantıya bir Ulusal Emniyet (MAH) casusu da sızmıştı. MİT’in evvelki ismi olan MAH casusunun verdiği malumata nazaran Mustafa Sungur “ordunun ele geçirilmesi lüzumunu” vurgulamıştı. Tekrar tıpkı devirde İçişleri Bakanlığı ordu mensuplarından Nurculukla münasebeti olan yaklaşık 30 kişilik bir listeyi 29 Aralık 1959 tarihinde Ulusal Savunma Bakanlığına bildiriyordu.
SAVUNMA BAKANININ YAZDIĞI NURCULUK RAPORU
DP iktidarının son periyodunda Ulusal Savunma Bakanı Ethem Menderes Nurculuk üzerine emniyet ve istihbarat dokümanlarına dayanarak epeyce uzun ve kapsamlı bir rapor kaleme aldı. Buna nazaran Işıkçılar ordu içinde buyruk komuta zincirini bozmakta, kimi kumandanlarının dinsiz olduğunu argüman ederek Nursi’nin direktiflerini her şeyin önüne koymaktaydı. Savunma Bakanı Menderes 21 Kasım 1959’da Ankara’da Işıkçı ordu mensuplarıyla Maraşlı Işıkçıların bir ortaya geldiğini yazmaktaydı. Maraşlılar görüşmede “Maşallah. Ordu gitgide bizim oluyor. Maraş’ta iki binbaşı, bir yüzbaşı ve birçok da Astsubay var. Adalet de bizden, Ağır Ceza Hâkimi de bizden” demişti. Görüşmeye katılan Said Nursi’nin en yakınlarından Mustafa Sungur da Nurculuğun orduya yönelik gaye ve stratejisini açıkça ortaya koymaktan imtina etmiyordu:
“Orduyu elde etmek için subay ve astsubayları elde etmek lazımdır. Onlar elde edildi mi asker resen elde edilir. Subayları, tek tek bulmaktan çok, genç ve bir ortada toplu bulunan talebeleri daha mektebde iken aşılamak lazımdır. Zira ağaç, fide iken istendiği hali alır. Mesela Harb Okulunu elde ettik mi bizden bahtiyarı yok.”
Raporun sonunda Ulusal Savunma Bakanı “Nurculuğun, her sınıf ordu mensubları ortasında bir oldukça taraftar bulduğu” sonucuna varıyor ve buna karşı “devletin iktisadi ve içtimai nizamını ve Türk Ordusunun disiplinini” korumak için acil önlemler alınmasını gerekli görüyordu.
CEMAATLERİN TESİRİ ARTTIKÇA
1950’lerden itibaren başta Hava Kuvvetleri ve askeri pilotlar ortasında olmak üzere ordu içinde tesirini artıran Nurculukla, 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsü sırasında yaşananlar ortasındaki tarihî ve ideolojik rabıta çarpıcıdır. Ordu ve cemaatler ortasındaki ilginin yalnızca Nurculukla sonlu olmadığının da altını çizmek gerekir. Işıkçılar cemaatinin kurucusu Hüseyin Hilmi Işık 1930’larda piri Abdülhakim Arvasi’yi subay üniformasıyla Kaşgari dergâhında ziyaret etmekten çekinmiyordu. Ordu mensubu bir subay olan Işık için Piri Arvasi devreye giriyor, tekrar kendine yakın olan Kara Kuvvetleri İşçi Daire Lideri Hayri Aytepe’ye “Hilmi ne isterse yap” yazılı bir mektup gönderiyordu. Mektubu alan Hayri Paşa Işık’a sarılarak “Sen o denli bir yerden geliyorsun ki, ne istesen olur” demişti.
Tek parti devrinde ve 1950’lerde cemaatlerin ordu içinde tesirli olduğu, buyruk komuta tertibini bozduğu, ordu içindeki tayinleri etkilediğine dair çok sayıda rapor, mahkeme kaydı ve hatırat var. O devirden bugüne bu tesirin katlanarak arttığını kestirim etmek sıkıntı değil.
Cemaatler bu coğrafyada yüzyıllardır varlar. Münasebetiyle “cemaatler yasaklansın,” “tarikatlar kapatılsın” tutumu toplumsal gerçeklikle uyuşmuyor. Lakin günümüzde kanarya sevenler derneğinin bile bir mevzuata olağan olduğu ve üyelerinin kayıt altına alındığı düşünülürse, binlerce insanın içinde yer aldığı cemaatler hiçbir kontrol ve kanuna natürel olmadan faaliyetlerini sürdürüyor. 19. Yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı sistemi içinde bile cemaatlerin kontrolü için Meclisi Meşayih isimli bir kurumun kurulduğu hatırlanırsa, bugünkü denetimsiz ve kontrolsüz durumun sürdürülemez olduğu aşikârdır.
Behlül Özkan (Yetkinport.com)
