Geçen haftaki yazımın başlığı Kapitalizm üç büyük krize neden deva bulamaz Amerika bu türlü çöküyor Erenköy travesti idi Yazıyı okumayıp yalnızca başlığa bakanlar ortasında bu ifadeyi vülger Marksizmin insanları maalesef ziyadesiyle alıştırdığı sıradan anti kapitalist propaganda sanacaklar çıkabilirdi Meğer yazım yalnızca eleştirel teoriye değil somut olgulara günümüzün Erenköy travestileri gerçeğine dayanıyor ve güya sonraki günlerde ABD de yaşanacaklara işaret ediyordu
O yazıda ele alınan ve kapitalizmin içine yuvarlandığı derin buhranı gösteren tüm olgular geçtiğimiz hafta yeterlice bariz hale geldi Travesti Erenköy
Çevre sıkıntıları ve global ısınma bütün şiddetiyle devam etti dünyanın her yerinde orman yangınları çıkarken kuraklık başta ABD olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde hasara yol açtı
ABD deki öteki kriz alanı güçte yakıt fiyatlarına karşı reaksiyon o kadar arttı ki Biden bu eserler üzerindeki vergileri 3 ay için askıya almayı önerdi Fakat enflasyon yükselmeye devam etti alınan tedbirlerin bu defa sakinliğe ve işsizliğe yol açması mümkünlüğü şahsen iktisat idaresindeki isimler tarafından lisana getirilmeye başlandı
Kapitalizmin insan psikolojisindeki hudutları tekrar gündemdeydi ABD de ateşli silahlarla yapılan hücumlar sürerken ABD Yüksek Mahkemesi silah taşımayı anayasal hak olarak vurgulayan bir karar aldı Bu karar eyaletlerin hususla ilgili olarak alabilecekleri tedbirleri de kısıtladı Örneğin artık New York ta herkes sinemaya elde kaleşnikofla olmasa da pekâlâ belde dolu ve emniyeti açık bir tabancayla girebiliyor
Ancak kapitalizmin üstyapıda zarurî bir kültürel gerileyiş periyoduna girişinin asıl göstergesi tekrar Yüksek Mahkeme nin bayan haklarını kısıtlayan kürtaj kararı oldu Karar sonucu ortaya çıkan tabloda birtakım eyaletler yasağı tanımayacaklarını açıklarken birçokları çabucak daha ağır ve kısıtlayıcı tedbirler almaya başladılar Böylelikle ortaya çıkan görünüm ABD nin açık bir biçimde ikiye bölünmesi oldu ABD üzere çağdaş görünümlü bir toplumda geçmişin gerici ve bayanlara karşı ayrımcı akımlarının dirilmesi aydınlar ortasında uygarlığın kendisi hakkında kuşkular uyandırdı
AMERİKAN DÜŞÜ DİSTOPYAYA DÖNÜŞTÜ
Son aylarda tüm dünyada ve olgun demokrasiler olarak bilinen Batı ülkelerinde yaşanan inanılmaz ve bazılarının distopya olarak isimlendirdikleri gelişmeler hepimizi gelecek üzerinde düşünmeye zorluyor
İnsanlar üzere toplumlar da kendileri üzerinde düşünürler mi Kendi hakkında düşünen bir toplum Aydınlanma öncesinde mevcut değildi Eski çağlarda yaşayan insanların aklına bir gün gelip de toplumlarının ekonomik ve toplumsal tertiplerinin şu yahut bu formda değişeceği gelmiyordu Bu türlü bir fikir çılgınlık sapkınlık ve Tanrısal iradeye isyan kabul ediliyordu İnsanlaşma ve özgürleşme sürecinin bir evresi olan Aydınlanma buna son verdi Alışılmış bunun için insan toplumunun filozof Hegel in işaret ettiği bir etaba ulaşması gerekiyordu Değişik toplum projeleri ortaya çıktı Beşerler kendi geleceklerini ortalarında tartışmaya başladılar Özgür toplumun kendi tarihini kendi yazan toplum olduğu fikir kabul görmeye başladı
Ne var ki Soğuk Savaş ta periyodun model ülkesi olan kapitalist ABD nin dünyaya yayılarak egemenlik kurması Aydınlanmanın getirdiği bu özgür niyet atmosferini yok etti Reagan ve Thatcher ikilisinin otoriter neo liberal anlayışında şurası tertip yani kapitalizm ebediyen sürecek bir tanrısal irade sayıldı Bu çizgideki ülkelerde yeni bir toplum projesinden kelam etmek bile kimi vakit Stalinizm Nazizm en azından otoriter devletçilik olarak etiketlendi 20 Yüzyılın acı otoriter liberal önderler tarafından birer korkuluk üzere kullanılarak tertibe yönelik eleştirel hal engellendi
KAPİTALİZM DÜŞÜNMEYİ NASIL YASAKLADI
Neo liberalizm kelamda otoriterliğe karşı çıkarken şahsen kendisi hem de yalnızca paranın ve sermayenin gücüyle değil kamu araçları istihbarat servisleri ve polis baskısıyla da toplumun kendi hakkında düşünmesini yasakladı Çağdaş toplumun bir aktör olarak kendi sistemi hakkında tartışmayı bir yana bırakması onu giderek Ortaçağ toplumlarına benzetti Konuşulmayan tartışılmayan herkesin para kazanmaya ve tüketmeye odaklanmasının istendiği bir toplum her türlü kötülük için bir bataklıktır Bu türlü bir ortamda da dinci tutucu popülist faşizan hatta Nazi hasretçisi akımların yine belirmesi bir bakıma kaçınılmazdı
Bir toplum kendi içinde problemler ve çelişkilerle karşılaşıyorsa bunları aşmak için kendi üzerinde düşünmesinden diğer yol yoktur Ancak bunun için toplumun kendisinin ayrımında olması dünü bugünü ve yarını olan bir yapı olduğunun şuuruna varması gerekir Bu basamağa varamamış antik toplumlarda felsefi tartışmalar toplumsal ve ekonomik yapı hakkında değil yalnızca idare biçimleriyle ilgili hususlarda örneğin monarşi demokrasi tiranlık üzere formlarla ilgili olarak yapılmıştır
Eski Yunan filozofları insanın toplumdaki yerini düşünürken nasıl ahlaklı ve faziletli olunur sorusunun yanıtını mevcut yapı içinde aramışlardır Eflatun’un ideal devleti de o günkü devletin filozofun zihninde yer alan kusursuz bir hâlinden ibaretti O devirlerde hiçbir filozof değişik toplum yapılarının var olabileceğini düşünmüyordu elbette bir hanedanın yerini diğer biri alabilirdi fakat toplum değişmezdi Münasebetiyle Aydınlanma öncesi fikir toplumun kendi üzerinde düşünmesi değil bireyin toplumla ilgisinin düşünülmesiydi
Antik çağdan Ortaçağ a Avrupa örneğinde Grekoromen kültürden tek ilahlı dine geçiş insanın toplumla sonlu da olsa özgür münasebetinin Tanrı yla olan bağına dönüşmesiydi Evvelce toplum içinde nasıl faziletli olunur sorusuna karşılık arayan beşerler bu sefer Tanrı nın isteği nasıl alınır sorusunu sormaya başladılar Aslında bu münasebette de asıl içerik din aracılığıyla ve dolaylı olarak tekrar insanın toplum içindeki davranışlarıydı Toplumun toplumsal ve ekonomik yapısı ise hiç değişmeyecek halde düşünülüyor ve bu İlah iradesiyle de pekiştiriliyordu
Aydınlanma öncesi insan fikrindeki bu özellikleri anımsatmamın nedeni şudur Son yıllarda Batı da tertibin kendisini konuşmayı yasaklatmayı başaran liberal ideoloji toplumsal meseleleri lakin eski çağların ahlak fazilet mutluluk üzere metafizik kavramları etrafında ele alabiliyor Bu manada dini fikir ile liberalizm ortasındaki tek fark ikincisinin seküler bir vokabüler kullanmasıdır
DÜŞÜNSEL NİYET VE FONKSİYONEL DÜŞÜNCE
Batı toplumları kendi dün bugün ve yarınları hakkında yani kendileri üzerinde düşünmeyi bırakınca o toplumların seçkinleri ortasında da düşünenler değil işlevsel olanlar ön plana çıktılar Gerçek devrimcilerin ya da reformcuların yerini good governance uygulayıcıları yani düzgün idareciler aldı Bir manada temel bilimin yerine teknik geçti Düşünen düşünce fonksiyonel niyete dönüşünce Aydınlanmanın yerini Ortaçağ kısır döngüsünün alması da olağandı
Geçen hafta da değindiğim üzere dini kanıya nazaran toplumu nasıl tanrısal irade yönetmekteyse liberal niyette de kendisine İlah üzere kulluk yapılan piyasanın görünmez eli adeta her şeye hükmetmektedir Bu ortada İslamcı partilerde ve cemaatlerde hem gökyüzündeki Allaha hem de yeryüzündeki piyasa Rabbine inanan bir çift İlahlı din vardır ki bu akım Türkiye de çok güçlüdür Sonuçta liberal ya da İslamcı aydına nazaran kapitalist toplum değişmez bireyin sorumluluğu ise içinde bulunulan toplum çerçevesinde ahlaklı olmaktır
Bu hâl bir gerileme olarak liberalizmin insanlığa düşün planında verdiği asıl ziyandır ancak meselelere ahlak üzere öznel kavramlar temelinde tahlil aramak pratik olarak da büyük bir düzensizlik doğurur Zira belirli bir yer ve vakitteki belirli bir toplum yapısının dışında bir ahlak olumlu olmayan mutlak bir ahlak yoktur Örneğin kadın sünneti ahlaka nazaran cürüm mudur din özgürlüğü müdür diye sorulduğunda ister istemez Sudan toplumu ile Batı Avrupa toplumu karşılaştırılacaktır Bu nedenle gerek dini fikir gerekse liberalizm toplumlarda düzensizlik ve tansiyon ortaya çıkmasında değerli bir rol oynamaktadırlar
YENİ BİR TOPLUM MÜMKÜN
Bu çerçevede Türkiye de Batı dan yüzeysel formda edindikleri kalıplaşmış ezberleri yineleyen liberallerden duyduğumuz kapitalizmi tarihin sonu üzere ele alan yaklaşımlara aldırmadan yeni bir toplumun mümkün olduğu gerçeğini asla aklımızdan çıkarmamamız gerekiyor Dünyada ve Türkiye de son devirde yaşadığımız olaylar da bizi buna zorluyor Yeşilci bir kapitalizm mümkün olmadığı üzere derin toplumsal çelişkilerin yaşanmadığı bir kapitalist toplum da asla gerçekleşmeyecektir En kıymetlisi de kapitalizm maddi açıdan kendi sonlarına ulaştığı üzere beşerler da ruhsal olarak bu fetişist sisteme dayanmakta zorlanıyorlar hem yönetilenler ve hem de yönetenler
Kayahan Uygur
