DÖNEM ROMANI
Metin Celâl’in Gitmek Vakti isimli romanının art kapağından yaptığım üstteki alın-tı, sanırım romanın “genel felsefesi”ni kavramamıza kıymetli katkılarda bulunuyor. Ne ki romanın genel ideolojisini öğrenmek ile romandaki “yaşam tarzları”yla bağ kurmak ortasında değerli farklar var. Şayet her şey “felsefeden ibaret” olsaydı, başka detaylara gerek kalmazdı!
Yapıt, kanımca, her şeyden evvel bir “dönem romanı” olma özelliğine sahip. Burada beni iki şey direkt ilgilendiriyor. Birincisi, “yakın tarih”i ele alan her çalışma ister istemez birçok polemiği de beraberinde getirir/getirmelidir. Birçok “taze” olayın/olgunun tartışma konusu edilmesi, dahası bunun bir roman özelinde “gerçek etkisi”yle verilmesi yahut verilmeye çalışılması doğal olarak dikkatleri üzerine çekecektir/çekmelidir. İkincisi ve bence “edebiyat” bakımından daha değerlisi, romanı “kendi gerçekliği” içinde değerlendirmektir. Yani “yaşam tarzı” ve “sunuş tarzı” bakımından…
YAŞAM USULÜ MI SUNUŞ ŞEKLİ MI?
Ian Watt, “Romanın gerçekçiliği sunduğu hayat biçiminden değil, onu sunuş üslubundan kaynaklanır” (2) der. Ne ki her romanın kendine ilişkin bir “yaşam tarzı” vardır, olmalıdır. Bu bağlamda, “sunuş tarzı” ne kadar kıymetliyse, romandaki “yaşam tarzı” da bir o kadar kıymetlidir, kıymetli olmalıdır. Bu “yaşam tarzı” bazen birçoğumuza karşıt gelebilir. Gözlemlediğimiz, kurguladığımız “yaşam tarzları”yla hiçbir benzerliği olmayabilir. Benimsemek-te, içselleştirmekte zahmet çekebiliriz. Doğaldır. Burada kıymetli olan, romanın kendi için-de bir “yaşamsal tutarlılığa” sahip olup olmadığıdır. Tekrar birçoğumuz ufkumuzun sonlarını aşan, algı duvarlarımızın dışında kalan birtakım “yaşam tarzları”na karşı çok katı yaklaşabiliyoruz. Bu manasıyla, karşımıza çıkan böylesi bir yapıta da biraz otoriter ve yukarı-dan bakabiliyoruz. Onu dışlıyor, “okur” düzleminde bir yere oturtamıyoruz. Hele bir de “köşelerimiz” ziyadesiyle sivriyse…
Metin Celâl’in Gitmek Vakti, bu bakımdan kabulden çok “redde yakın” görünüyor. Neden? En kolayından: Kitabın art kapağından yaptığım alıntıya biraz dikkatle bakar-sanız çok kıymetli bir vurguyla karşılaşırsınız: “Varlığını terk etme…” Kaçımız “varlığımızı terk etme”yi göze alabiliriz? “Varlık”, şayet çok alt seviyede bir “oluş” etabındaysa sorun yok; pekâlâ güzel görülebilir. Halbuki ilerleyen yaşlarda bu türlü bir “terk” çok önemli meşakkatler yaratır. Hem birey kendi içinde yıkıma uğrar hem de onunla bir biçimde etkileşimde olanlar ağır darbelerle karşı karşıya kalırlar; dahası, yol açtığı yıkımın “telafisi imkânsız” da olabilir…
ENGİN’İ TANIYALIM
Bu noktada, sanırım Gitmek Zamanı’nın Engin’inden kelam etmek gerekecek. Bir yerde şöyle bir “monologsal özeleştiri” geçiyor: “Genç değildik, muhakkak alışkanlıklarımız, kendi-mize nazaran hayatlarımız vardı. Artık bir şeylerden vazgeçmek kolay değildi. Birbirimizin hayatlarına hürmet duyarak yaşamamız gerekiyordu.”(3) Pekala, Engin neden bu “yaşama sınavı”nda sınıfta kaldı? Şimdilik romanın “sunuş tarzı”na, yani “yapısal çözümleme”sine gerektiğinde ve olabildiğince hudutlu başvurulacağından, detaylara girmek istemiyorum.
Özetin özeti: Engin evlenmiş, bir çocuğu olmuş; ayrılmış. İkinci defa evlenmiş. Dahası, “yasadışı sol örgüt”ün yayımladığı bir mecmuanın yazı işleri müdürlüğünü yapmış. Mecmuada yayımlanan bir yazı nedeniyle de ceza almış. Mahpusa girmemek için yurtdışına, Almanya’ya geçersiz kimlikle çıkış yapmış. Bilhassa ikinci eşi Rüya’nın ekonomik katkılarıyla bu “kaçış”ı gerçekleştirebilmiş. Romanın giriş kısmında de (beş sayfa boyunca) “pasa-port” sırasında olup bitenler üzerine heyeti “içsel karabasan”ının dökümünü yapıyor, elbette “kaçış” gerçekleştikten sonra. “Yakın geçmişin ağırlığı” yapıt boyunca kendini tüm haşmetiyle dayatıyor. Düşünen insanı gerçek manada yoran da budur zati: “İçsel yolculuk” kadar “ağır işçilik” şimdi bulunmuş, keşfedilmiş değil. Malum: İnsanı “varlığını terk etme” noktasına bile getirebiliyor.
Soruna bu yaşanmışlık noktasından bakınca, ister istemez “yeni bir ülkede, orijinal bir kimlikle var olma arzusu” karşısında kuşkuya kapılıyoruz. Kahramanımız Engin’i sevmekte zorlanıyoruz. Yalnız burada edebiyat açısından bir ihtar yapmalıyım: Karakterin başarılı olması için sevilesi bir tip olması gerekmiyor. Edebiyat tarihinde birçok “sevim-siz” karakterler/tipler vardır. Hatta “kötüleri” daha fazla dikkat çekiyor diyebilirim.
Engin’e dönersek… İçinde bulunduğu zahmet karşısında, “onun yerinde biz olsaydık ne yapardık?” sorusunu sormaktan da kendimizi alamıyoruz. Örneğin, Manuela ile ilişki-ye girecek kadar çaresiz miydi? Diyelim ki çaresizdi. Öyleyse bunu aşacak içsel donanıma sahip değil miydi? Okumuş, başından iki evlilik geçmiş, bir örgütün mecmuasına yazı işleri müdürü olmuş vs. Tüm bunlar gökten zembille insanın önüne düşmez. Demek ki Engin’i bir yerlere taşıyan kimi artıları var. Pekâlâ, Manuela ile girişeceği bir maceranın ona hiç-bir şey katmayacağının farkına varabilirdi. Başka yandan, hepimiz farkına vardığımız hal-de önüne geçemediğimiz, engelleyemediğimiz birtakım alakalar yaşamaz mıyız? Yaşarız. İçgüdülerimizin tutsağı olmaz mıyız? Oluruz.
Örneğin ben, Engin’i bir istikametiyle kendimle ilişkilendirmişimdir. Engin’in yurtdışına çıkmaya karar verdiği devirlerde ben hapisteydim. Uzun yıllardır tartışılan unsurlar (141.-142.) bir anda kaldırılmış, 1991 başlarında da kelam konusu hususlardan içeride tutulanlar özgür bırakılmışlardı. Anladığım kadarıyla Engin de bu unsurlardan ceza almış, üstelik kelam konusu hususların kaldırılması tartışmalarının Meclis’te yapıldığı bir periyotta, yani 1990’lara doğru…
Bense, ömür uzunluğu mahpusa mahkûm edilmiş biri olarak tıpkı devirde mahpustan çıkma (“şartlı tahliye”) hesapları yapıyordum. Sonuçta, gecikmeli de olsa çıktım. Çıktım ancak bu sefer bir öteki geniş/büyük hapishanede buldum kendimi. Serseri mayın üzere, ne yapacağımı bilemez halde… 18’inde bıraktığım yere 30’unda tekrar kavuştuğumda hiçbir şey “eskisi gibi” değildi. Bu ortada “askere” alınmam kelam konusuydu. “Bedelli askerlik”ten yararlanabilirdim; ne ki ekonomik olarak “sıfır”dım! İki yıl kadar kaçak yaşadım. Bu devirde yurtdışına çıkmayı ben de çok düşündüm. Fakat roman kahramanı Engin kadar cesaretli ve yol yordam bilir değildim, üstelik onun bir Rüya’sı vardı. Bense malum, ‘sıfır’ların çokluğuyla boğuşuyordum. Sonunda parayı buldum, “bedelli askerlik” yaptım ve Türkiye’de kalıp “tutunmaya” çalıştım. Bu ortada elbette Engin üzere ben de savrulmalar yaşadım. Bu savrulmalar ortasında, Enginvari “aşksal ve cinsel” içerikli olanları da bir epey fazlaydı. İşte bu süreçte İntiharlar Kitabı ya da Aşkla Buluşur İntihar isimli şiirler top-lamı geldi. “Varlığımı terk etme” noktasına gelmedim, uçurum kıyılarında dolaşmadım dersem kendimi kandırırım!
ARTI OLMANIN HANDİKAPLARI
Emile Ajar, yanılmıyorsam “kendini” merkez aldığı Palavra Roman’ın (4) başlarında şöyle der: “Kendimi toplamdan çıkarmak için her yolu denedim, lakin bunu kimse başara-mamış, hepimiz birer artıyız.” İnsan bir yanıyla kendini “toplamdan çıkarmak” isterken öbür yanıyla “toplamla bütünleşmek” muhtaçlığı duyuyor. Sonuçta bir epey tansiyonlu bir ömrün ortasında değişik “savunma mekanizmaları” geliştiriyor, böylelikle ayakta kalma-ya çalışıyoruz. “Eski” varlığımızı bir formda terk etsek bile, çok kısa müddette “yeni” varlığı-mıza ayak uydurmaya çalışıyoruz.
Baskıcı toplumlar/sistemler, tabiatları gereği bölünmüş/parçalanmış benlikler mezar-lığına dönüşüyor. Burada boğuntu kaçınılmaz oluyor. Bir boğuntudan kurtulalım derken bir öbür boğuntunun tuzağına düşüyoruz. Tıpkı Engin gibi…
ROMANIN SOSYOLOJİK İŞLEVLERİ
“Dönem romanları”, bir bakımdan çok kıymetli “sosyolojik” fonksiyonlar de üstlenirler.
Gitmek Vakti da, kanımca, birçok katmanlı bu türlü bir fonksiyonu üstlenmiş görünüyor. Buna karşın, bu romanın basında çok fazla tartışıldığına şahit olmadım yahut ben, far-kında olmadan bu tartışmaları ıska geçtim. Örneğin, Ne Hoş Çocuklardık Biz’in yarattığı tesirle karşılaştırdığımızda… Meğer Gitmek Vakti, bana nazaran, Ne Hoş Çocuklardık Biz’den daha derli toplu, oturmuş bir roman olmasının yanında; irdelediği/sorguladığı konular/olgular bakımından da ayrıyeten tartışılması gerekiyor(du)…
12 Eylül sonrasında yaşanan “siyasal göç” bu ülkenin gündeminde gereğince yerini almış değil. Gitmek Vakti, bu bakımdan da dikkat cazibeli. Birçok trajedinin de ipuçlarını veriyor. İleride “göç odağında” mahallî ve global olguları edebiyatın penceresinden gör-meye çalışacağım…
1) Metin Celâl, Gitmek Vakti, Gendaş Kültür, İstanbul, 2001.
2) Ian Watt, Gerçekçilik ve Romansal Biçim (Roman ve Gerçek Tesiri içinde), çev. Mehmet Sert, Donkişot Yayınları, İstanbul, 2002.
3) Metin Celâl, age, s. 94.
4) Emile Ajar, Palavra Roman, çev. Roza Hakmen, Can Yayınları, İstanbul, 1999.
Alaattin Topçu
