İran’da 22 yaşındaki Mahsa Amini, başörtüsü kurallarına uymadığı gerekçesiyle ahlak polisi tarafından gözaltına alındıktan sonra hayatını kaybetti.
Amini’nin vefatının akabinde çıkan protestolar İran’ın en az 15 kentine yayıldı. Ahlak polisinin sert ve kısıtlayıcı uygulamalarına şiddetle karşı çıkılırken, ülkedeki sosyokültürel hayata ayna tutan araçlardan biri olan İran sinemasına gözler çevrildi.
Özellikle İranlı direktörler, idam, ihtilal ve bayan mevzularını sinemalarında sıklıkla işliyor. Kimi eleştirmenler de İran’ı sanatsal açıdan dünyanın en kıymetli sinemalarından biri olarak görüyor. İran sinemasının Oscar ve Cannes’da elde ettiği muvaffakiyet da azımsanmayacak kadar fazla.
Dünya çapında tanınan ve takdir gören İranlı direktör, senarist ve üretimci Abbas Kiyarüstemi 1997’de Kirazın Tadı ile 1997’de Altın Palmiye kazandı.
Rüzgâr Bizi Sürükleyecek ile 1999’da Venedik Sinema Şenliği’nde Heyet Özel Ödülü’nü aldı. 2014’te Altın Portakal Hayat Uzunluğu Muvaffakiyet Ödülü’ne layık görüldü.
İranlı direktör Asghar Farhadi, 2011 üretimi A Separation (Bir Ayrılık) sinemasıyla Berlin Milletlerarası Sinema Şenliği’nde Altın Ayı mükafatını kazandı. En Güzel Yabancı Sinema kısmında Oscar’a layık görüldü.
The Salesman (Satıcı) sinemasıyla de 2017’de Oscar’da En Güzel Yabancı Sinema mükafatına sahip oldu. Farhadi’ye Fransa’daki Cannes Sinema Şenliği’nde En Âlâ Senaryo mükafatı verildi. Son olarak Farhadi’nin 2021 imali A Hero sinemasının Cannes’da Altın Palmiye’yi kazandığını hatırlatalım.
PERSEPOLIS
(2017)
İran asıllı Fransız çizgi sinema romancısı Marjane Satrapi’nin 1969’da doğduğu İran, çağdaş bir ülkeydi. İran halkı Şah’ı devirmeyi başardı lakin ihtilal kısa müddette mollaların denetimine girdi. Tahran’da ailesi ile birlikte yaşamakta olan küçük Marjane’in ve ailesinin hayatı, Şah rejiminin devrilmesiyle değişti. İran, vatandaşlarının hayat stillerini zorla değiştiren bir ülkeye dönüştü.
2007 imali Persepolis, Satrapi’nin gözünden bütün bu süreci siyah beyaz bir animasyonla ele alıyor. Marjane Satrapi’nin gerçek ömür hikayesine dayanan sinema, 9 yaşındaki Marjane’yle İran’da başlıyor ve 24 yaşındaki Marjane’yle Fransa’da bitiyor. Sinemada ihtilal sonrası İran’daki bayanların hem özel hem de kamusal alanda sonlandırılması işleniyor.
Zira sinemanın 24. dakikasında annesiyle küçük Satrapi’nin, market alışverişi sonrasında poşetlerini arabalarının bagajına yerleştirirken bir ihtilal muhafızı yanlarına yaklaşarak annesini “Eşarbın kaymış, düzelt onu! Hey sana söylüyorum!” diyerek ikaz ediyor. Akabinde bayanlarla ‘sen’ diye konuşulmaması, onlara ‘siz’ diye hitap edilerek saygılı davranılması gerektiğini söyleyen Satrapi’nin annesine muhafız “Sana mı saygılı olacağım? Senin üzere bayanları düzüp kese kâğıdı üzere çöpe atıyorum ben!” kelamlarıyla hakaret ediyor. Sinemadaki bunun üzere pek çok örnek, İran’daki durumu gözler önüne seriyor. Sinemanın Cannes Sinema Şenliği’nden Heyet Özel Mükafatı, Fransa’nın ulusal sinema mükafatları olan César’dan En Âlâ Uyarlama Senaryo Mükafatı ve En Âlâ Birinci Sinema Mükafatı ile döndüğünü belirtmekte yarar var.
GECE YARISI SOKAKTA TEK BAŞINA BİR KIZ – A GIRL WALKS HOME ALONE AT NIGHT
(2014)
ABD’de çekilen sinema, İran taşrasında geçen bir vampir kıssasını anlatıyor. Dileklerini tesettürün altında saklayan vampir kız (Sheila Vand), kadınlığın ve cinselliğin özgürlüğünü simgeliyor. O ve spor araba tutkunu Arash (Arash Marandi), özgürlük peşindeki gençliği temsil ediyorlar. Uyuşturucu müptelası Hüseyin (Marshall Manesh) ise güya evvelki kuşağın hastalığını, pasifliğini yansıtıyor. Amirpour, uyuşturucularla hayallere dalmayı gerçeklerden kaçış olarak görüyor. Kötülere karşı harekete geçmekten ve herkesin özgürce kendi hayatını yaşamasından yana. Petrol kuyuları, tekinsiz sokakları ve ölülerin atıldığı dere yatağıyla kent, bazen western sinemalarındaki kasabaları, bazense dışavurumcu sanat sinemalarını hatırlatıyor. Amirpour, sinemanın yer yer görüntü klip tadında ilerlemesinden de çekinmiyor. İsmiyle dahi İranlı bayanların özgürlük problemine gönderme yapan genç, enerjik ve tutkulu bir sinema…
OPERASYON: ARGO
(2012)
İranlı bir direktörün elinden çıkmasa da sinemaya talih verilebilir. Direktör Ben Affleck’in, bir kısmını Türkiye’de çektiği sinema, Tahran’da gerçekleşen ve yıllarca kamuoyundan gizlenen bir CIA operasyonunun perde ardını sürükleyici bir tansiyon atmosferinde anlatıyor. Sinemada 4 Kasım 1979’da Şah’ın devrildiği İran ihtilalinin en ağır günlerinde, militanlar başşehir Tahran’daki Amerikan Büyük Elçilik binasına girip 52 Amerikalı’yı rehin alıyor. O kaosta kaçmayı başaran 6 Amerikan vatandaşı Kanada Elçiliği’ne sığınıyor. CIA uzmanı Tony Mendez bu Amerikan vatandaşlarını kurtarmak gayesiyle riskli bir planı hayata geçiriyor. Gerçek olaylardan esinilerek kurgulanan sinemada Ben Affleck, Alan Arkin, John Goodman, Clea DuVall üzere isimler rol alıyor. Sinemanın 85. Akademi Ödülleri’nde En Yeterli Kurgu, En Yeterli Uyarlama Senaryo ve En yeterli Sinema Oscar’ını kazandığını, tıpkı vakitte Altın Küre’de En Uygun Sinema mükafatına layık görüldüğünü hatırlatalım.
GERGEDAN MEVSİMİ – RHINO SEASON
(2012)
İranlı direktör Bahman Gobadi’nin yazıp yönettiği 2012 üretimi Gergedan Mevsimi, İran İslam İhtilali sırasında politik nedenlerden ötürü 27 yıl hapsedilen İranlı Kürt şair Sadegh Kamangar’in trajik hikayesinden beyazperdeye aktarıldı. Sinemada ihtilalde tutuklanan Kamangar’in hür kaldığında karısının izini sürerek İstanbul’a gelmesi anlatılıyor. Gergedan Mevsimi sinemasının başrolünde şairi canlandıran isim İranlı aktör Behrouz Vossoughi… Şairin karısını ise Monica Bellucci canlandırıyor. Yılmaz Erdoğan’ın şairin karısına aşık ve İslam İhtilali’nde muhafızlık yapan bir adamı oynadığı sinemada Bellucci’nin kızına Beren Saat, şairin gençliğine Caner Cindoruk hayat veriyor.
SORAYA’YI TAŞLAMAK – THE STONING OF SORAYA M.
(2008)
İran kökenli Amerikalı sinemacı Cyrus Nowrasteh direktörlüğündeki Soraya’yı Taşlamak, 1986 yılında İran’ın küçük bir köyünde zina yapmakla suçlanan suçsuz bir bayanın köyün erkekleri tarafından taşlanarak öldürülme olayını anlatıyor. Sinemada 13 yaşındaki Soraya, birtakım kabahatlerden sabıkalı 20 yaşındaki Ghorban Ali ile evlendiriliyor. 23 yıl süren evliliğinde yedi çocuğu oluyor. Kocasından daima olarak şiddet gören Soraya’nın iki bebeği meyyit doğuyor. Komşu kasabada gardiyan olarak çalışan Soraya’nın kocası Ghorban Ali, 14 yaşındaki bir kız çocuğuna göz koyuyor. Soraya’yı boşamak istiyor ancak nafaka vermemek için eşini sadakatsizlikle suçluyor. Suçsuz olduğunu kimseye inandıramayan Soraya, recm cezasına çarptırılarak taşlanarak öldürülüyor. Ölmeden evvel yeğenine kelam veren Zahra, bunun köyün sırlarının ortasına gömülmemesi için elinden geleni yapıyor ve gazeteci Freidoune’un vasıtasıyla yeğeni Soraya’nın vahşice katledildiğini tüm dünyaya duyuruyor. Sinemanın İran kökenli Fransız gazeteci Freidoune Sahebjam’ın kaleme aldığı romandan uyarlandığını hatırlatalım.
ÇEMBER – CIRCLE/DAYEREH
(2003)
İranlı bağımsız sinema imalcisi Jafar Panahi’nin Çember sineması, İran’da bayanlara yönelik kısıtlamaları en gerçekçi haliyle işliyor. Sinemada İran’da yaşayan birçok bayanın hayatından, yani içinde bulundukları ‘çember’lerden kesitler yansıtılıyor. Çember, bir erkek yerine kız doğurmanın mutsuzluğunu yaşayan Solmaz Gholami isimli bir bayanın, eşinin ailesi tarafından dışlanmasıyla başlıyor. Daha sonra hapishaneden süreksiz müsaadeyle çıkan iki bayana odaklanılıyor. Mahpustan çıkanlardan biri olan Pari, ailesi tarafından hakaretlerle kovuluyor. Kürtaj olmak isteyen Pari, arkadaşından dahi takviye göremiyor. Daha sonra Pari, yolda dolaşırken bakamadığı için kızını terk eden Nayereh ile karşılaşıyor. Sinema doğumhanedeki küçük bir pencerenin açılmasıyla başlayıp hapishane koğuşundaki küçük pencerenin kapanmasıyla sonlanıyor.
BARAN
(2001)
İranlı direktör, üretimci ve senarist Majid Majidi’nin 2001 imali sineması Baran gösterildiği sene çeşitli şenliklerde onlarca mükafata layık görülmüştü. Sinemada 17 yaşında olan Lateef, bir firmanın inşaatında kendi haline çalışıyor. İnşaatta çalışan şahıslara çay vermek ve yemek hazırlamak üzere misyonları olan Lateef’in huzuru çok uzun sürmüyor. Afganistan’daki savaştan ve İranlı insanlardan kaçan mültecilerden oluşan emekçilerin ortasına biri daha ekleniyor. Lateef’in işini Afgan Rahman alıyor ve bu durum Lateef’i rahatsız ediyor. Eski kolay işini kaybetmeyi kendine yediremeyen Lateef, Rahman isimli genci rahatsız etmeye ve ona zulmetmeye başlıyor. Lakin Rahman’ın büyük sırrı ortaya çıkıyor ve olaylar gelişiyor.
KİRAZIN TADI – TASTE OF CHERRY
(1997)
İran sinemasının en değerli direktörlerinden Abbas Kiyarüstemi’nin başyapıtı, intihar ettikten sonra kendisini gömecek birini arayan Badii isimli bir adamın kıssasını anlatıyor. İran kırsalında aracıyla seyahat yapan orta yaşlı bir adam, intihar ettikten sonra kendisini kiraz ağacının altına gömecek birini arıyor. Seyahat sürerken farklı beşerlerle tanışıp farklı kıssalar dinliyor. Arkadaşımın Konutu Nerede? ile başlayan Kiarostami sineması, Batı’da giderek yükselen bir ilgiyle karşılaşmış ve 1997’de Altın Palmiye’yle bir tıp tepe noktasına ulaşmıştı. Başkanlığını Isabelle Adjani’nin yaptığı heyetin Altın Palmiye’yle ödüllendirdiği başka sinema Japon direktör Shohei Imamura’nın Yılanbalığı olmuştu.
BEYAZ BALON – THE WHITE BALLOON
(1995)
İran’da Nevruz bayramının arifesinde, 7 yaşındaki kız çocuğu Razieh, akvaryum balığı satın almak için annesinin verdiği harçlığı cebine koyup Tahran sokaklarında yürümeye başlıyor. Bu kolay misyon, karşılaştığı beşerler sebebiyle giderek güçlü bir seyahate dönüşüyor. Seyahatte İran’ın toplumsal hayatı, beşerler ortası münasebetleri, çocuk ve bayanların durumu yakından keşfediliyor. Abbas Kiyarüstemi’nin senaryosunu yazdığı Beyaz Balon sinemasını, yıllarca Kiyarüstemi’nin asistanlığını yapmış olan Cafer Panahi yönetiyor.
