“Savaş vaktinde gerçekle palavrası ayırt etmek imkânsız oluyor: Söylenti her şeydir ve teselli bulmak, rahatlamak için ona sarılırsın. Bu söylentiler anları birbirine bağlayan küçük köprüler üzere, onlar da olmasa hepimiz mahvoluruz.”
“O uçaklardan nefret ediyorum, gökyüzümüzü karartmak için cehennemden çıkıp gelen makûs niyetli yırtıcı kuşlara benziyorlar.”
“Hayır, savaşa katılmamız gerekmiyor, lakin karşı koymak yararsız ve saçma olur. Tarih bir makinedir, şayet yakıtını kesersen vakitle duracaktır.”
JayParini,“Karşılaşmalar: Benjamin” içinde
BİR ROMAN KARAKTERİ OLARAK WALTER BENJAMİN
JayParini her tarafıyla tartışılması gereken bir biyografik-roman ortaya koymuş. “Kurgusal” bir yapıt olmasına rağmen, Walter Benjamin’i tanımamıza değerli katkılarda bulunuyor. Romanı daha uygun anlayabilmek, Benjamin’le daha sıcak bir ilgi kurabilmek için, elbette Moskova Günlüğü’nü de (Metis Yay.) beraberinde okumak gerek. Ayrıyeten Estetize Edilmiş Yaşam (Dost Yay.), Tek İstikametli Yol,Brecht’i Anlamak, Tek Bakışta Aşk (Metis Yay.), Tek Yön (YKY; Tek Taraflı Yol’un bir öbür çevirisi), bilhassa de Pasajlar (YKY) bir düşünür olarak Walter Benjamin’in portresini her tarafıyla bariz kılan başka yapıtlardır.
Parini, İkinci Dünya Savaşı’nı Benjamin’in hayatı ekseninde tekrar sorguluyor, yargılıyor ve bizlere bir defa daha anımsatıyor. Tahminen de “tarihin bir makine olmadığı”nı anlatmaya çalışıyor. Parini’nin neyi vurgulamak istediğini kestirmek güç; fakat benim kelamım, “geçmişi imgeleyip yine kurmak” isteyen bir edebiyatçı (tarihçi değil) olarak açık ve net: Tarih, aslında bir ve binlerce doğan, ölen, öldürülen, fırınlarda, gaz odalarında imha edilen insandır. Ayrıyeten kurulan, yıkılan bir ve birçok şeydir. Demek ki tarih, bu yapıt bağlamında Walter Benjamin’in trajedisidir. Her ne kadar “aklın, imgelemin uydurması”, “bilimkurgu”, “metinlerarası, dilsel bir kuruluş”, “üst-meta anlatılar mezarlığı”, “tarihçilerin yaptıkları bir şey” üzere değerlendirmelerle gerçekle, olup bitenle bağı atlanıp görmezlikten gelinse de…
“Yahudi kırımı”nın, “antisemitizm”in alenen yürürlüğe konulduğu; “yeniden paylaşım”ın devreye sokulduğu; “Alman -ari- ırkının üstünlüğü”nün dünyaya dayatılmak istendiği bir periyodu baz alıp sormak gerekiyor: “Güçlü başkanlardan tiksinen”, “kuytuda, güç tellallarının tesirlerinden uzakta yaşamayı tercih eden”, yani dünyayla ortasına koyduğu uzaklıktan olup bitene kendince bir mana vermeye çalışan Benjamin’in sorunu neydi? “Hayatı fragmanlardan, kendinden daha yeterli müelliflerin alıntılarından oluşan; günleri tırnak işaretleri ortasında geçen; varoluşunun doruk noktaları italik yazılarak vurgulanmış bildik cümlelerden ibaret” olan Benjamin’in sorunu neydi? “Frankfurt Okulu”na, “Marksizm”e kendisinin de tam olarak karşılığını veremediği bir uzaklıktan bakan Benjamin’in, bir “roman kahramanı” olarak karşımıza çıkarılması ne manaya geliyor(du)?
Brecht’in“Sen fazla entelektüelsin Walter. Gerçek dünyayı anlamıyorsun” saptaması ne kadar yerinde, gerçek? “Fazla entelektüel” olanlar dünyayı algılamakta nitekim de zorlanırlar mı? Pekala, benim üzere hayli sıradan, vasati biri dünyayı kavramakta niye bu kadar zahmet çekiyor?
Anlaşılan soru[n]larla dolu bir yazı serüvenine giriş yaptım.
İKİ SAVAŞ ORTASINDA BENJAMİN
Walter Benjamin’in “entelektüelliği, aydınlığı”, en azından bu yazı bağlamında meselem değil. Şu ortalar beni (hepimizi) daha çok savaş ortamı/atmosferi ilgilendiriyor. “Karşılaşmalar: Banjamin”in özelliği, biraz da bu: Fonda kısaca geçilen Birinci Dünya Savaşı ancak daha çok da İkinci Dünya Savaşı’nın derin izleri, yaraları, trajedileri… O tarihten bugüne yetmiş yılı aşkın bir vakit geçmiş. O vakitlerin “dünya”sı günümüzde “küre”ye, o vakitlerin “dünya savaşları” günümüzde “küresel savaşlara” dönüşmüş. Her şey değişmiş tahminen lakin savaş olduğu üzere kalmış. Savaş hâkim sınıfların her vakit vazgeçilmez aşkı olmuş. “Yaşlı Avrupa”, artık savaşma sevdalısı olmadığına dair bir izlenim vermek istiyorsa da bilhassa Amerika ve İngiltere için durum çok farklı. Onlar “her yerde daima bir arada savaş” nidalarıyla fevkalade bir dayanışma örneği sergiliyorlar. Bunun için senaryo üstüne senaryo yazılıyor, oyun üstüne oyun sahneye konuluyor! Âşıkların bir ortaya gelmek için kırk dereden kırk testi su taşımaları, bir de bunu “demokrasi ve özgürlük” ismine yaptıklarını söylemeleri yok mu, insanın gözlerini yaşartıyor! Elbette ben, aşkın girdiği yerden demokrasinin de, özgürlüğün de firar ettiğini deneyimlemiş durumdayım. Anlaşılan, birileri bu “İngiliz-Amerikan masalları”na inanmayı hâlâ sürdürüyorlar. Yoksa bu palavralar hiç durmadan baskı üstüne baskı yapabilir miydi? “Savaş teknolojisi” aralıksız faaliyetlerini sürdürebilir miydi?
“Global köy”ün sakinleri ise onlara sırf şunu söylüyorlar: “Gençliğinizin tadını savaşarak değil, sevişerek çıkarın!”
İşin latifesi bir yana… Açıkçası dünyanın dünü, bugünü ve yarını için emperyalizmin, bilhassa ABD emperyalizminin açtığı “yara”, artık hiçbir aydının/entelektüelin “tanım kataloğu”na sığmıyor! Betimleme, tasvir, imgelem, metafor vb. hiçbir sözcük, kavram, terim bu “yara”yı kapsayabilecek, kapatabilecek, anlamlandırabilecek çapta, derinlikte değil. Olamaz da… “Vicdan”dan kelam etmek ise, tam manasıyla ve tek sözcükle: Canilik.
IRAK’IN İŞGALİNDEN SURİYE İŞGALİNE, DERKEN UKRAYNA’NIN İŞGALİNE, SEYAHAT DURDURAKSIZ SÜRÜYOR
Sözü nereye getireceğim sanırım baştan aşikardı: Amerika’nın Irak’ı, akabinde Suriye’yi ve olağan Amerika’dan geri kalmayan Rusya’nın Ukrayna’yı işgale yönelik teşebbüsleri… Kelam konusu “operasyon/lar” hâlâ ve tüm süratiyle sürüyor. Yani biz, uzun müddettir bu “savaş sendromu”nun tam orta yerinde pineklemekteyiz. Üstelik de başımız üzücü halde karışık. Son süratle süren savaş/larbağlamında belirlediğimiz yahut belirleyeceğimiz halimizi, duruşumuzu bile küçümser, aşağılar hale geldik. Kendi kendimizle savaş eder hale geldik. Olaya, olguya nereden ve nasıl yaklaşırsak yaklaşalım bir “çıkmaz sokak”, Benjamin’in demesi “tek istikametli yol” karşımıza dikiliyor. Bizler, nasıl olur da bu türlü bir yazgıya mahkûm edilebilirdik? Savaşa karşı konumumuz, kitaptan yaptığım girişteki üç alıntıda betimlenen duruma ne de çok benziyor, değil mi… Bu ortada, ABD başta olmak üzere Rusya ve dünyanın başka efendileri, “aldım verdim ben seni yendim” oyunu oynayadursun, altta kalan bizler de “aptal hindi”lere döndük!
Yirmi birinci yüzyıl insanı için gerçek manada bir sendrom değilse nedir bu yaşananlar, dahası yaşanacaklar? Şu zavallı aklımız içinde bulunduğumuz “şey”e mana vermekte öylesine aciz kalıyor ki… İşin komiği, insanlık tarihinin son birkaç yüzyılında “akıl”la ilgili çok önemli soru[n]larımız oldu, hâlâ bir türlü tahlile kavuşturamadığımız soru[n]larımız… Artık, buna bir soru[n] daha eklenmiş oldu. Artık “deliriumçağı”na girdiğimizi itiraf edebiliriz.
“Birçok entelektüel üzere o da dünyayı akılcı bir baskı uygulayarak bütünleştirmeyi hayal ediyordu.” Benjamin’in hayali bu gidişle hiçbir vakit gerçekleşmeyecek.Parini de bildirisini bu doğrultuda veriyor: “İnsan aklı dünyayı bütünleştiremez.”
Anlaşılan o ki postmodernistlerin gününe uyanıyoruz. Ne ki bu ortada onlara da bir soru sormalı: Bizi bu “sendrom”dan çıkaracak “tedavi reçetesi” var mı? “Aklın dışında” bir seçenek var mı? Romanın lisanıyla, “savaş insan ruhunun bozulmasını ve ahlaki prensiplerin saptırılmasını temsil eder” diyelim. Bu durumda, “bozulan ruhumuz”u tamir edecek bir çift “geçerli” kelam var mı? Yoksa hepimizi bir akıl hastanesine kapatarak sorun kökünden mi halledilecek? “Deliriumçağı”nın ve “deliriumküresi”nin vazgeçilemez maddelerinden biri de bu mu? “Kramatoryum”un yerini “akıl hastanesi” mi alacak? Tüm bu soruların cevabı yoksa şu tümcede mi yatıyor: “İnsan aklı tevazuunun, merhametin kontrolünde olmadığı sürece fakat yok edicidir.” Sormak gerekmez mi: İnsan, “aklını tevazuunun, merhametin denetimi”ne bugüne kadar niye bırakmadı? Çok mu güç bir iş bu?
YAZARIN NESNELLİĞİ Mİ YAPITIN ÖZNELLİĞİ Mİ
JayParini’nin “Karşılaşmalar: Benjamin” isimli biyografik romanını tüm dikkatimizi vererek okumak gerek. Art bahçesinde çaktırmadan mantar üzere bitiveren “komünizm karşıtlığı”nı, dahası Walter Benjamin’i intihara/ölüme götüren Fransa-İspanya hududundaki inişli çıkışlı “dar geçit” seyahatini neredeyse Marx’a, Marksizme “ihale etme” saçmalığı görmezlikten gelinirse gerçekten tartışılması, üzerinde durulması gereken bir roman.
“Benjamin’i öldürenler Hitler ve Karl Marx’tı. Onu asla hakikaten sevmeyen AsjaLacis ve evet, onu hakikat dürüst sevmesini öğrenemeyen karısı Dora’ydı onu öldürenler.”“Bu, Benjamin’in seçimi”ydi demek yerine, onun bedel verdiği her şeye saldırma psikozu, yalnızca GershomScholem’e (Gershom-Benjamin Mektuplaşmalar’ına diğer bir yazıda değinebilirim) yüklenip geçiştirilemez. Müellif, konuşturan; anlatısını seçen, düzenleyen, biçimlendiren biri olduğuna nazaran…
Bitmedi. “Walter’i en ağır ilgilendiği mevzulardan kopardı ve kupkuru bir diyalektik fikirle vakit kaybettirdi” denilerek tutkuyla sevdiği AsjaLacis ile olan bağı eleştirilir, küçümsenir, yadsınır. Nasıl olur da Benjamin bir komüniste âşık olabilir, onun peşinden Sovyetler Birliği’ne gidebilir, Moskova Günlüğü’nü yazabilir? Bir şey daha: Benjamin, romanda neredeyse “seks budalası” olarak yansıtılır. Ne de olsa “erkekler daima birebirdir, insan öteki bir şey beklememeli”. “Aşk kelam konusu olduğunda süper felsefi beyinlere sahip son derece akıllı beşerler bile birbiriyle moronlar üzere konuşurlar.”
Dahası: “Konu Brecht olduğunda Benjamin’in ikiyüzlülük etmesini, ona bir türlü, bana öteki türlü konuşmasını şaşırtan, can sıkıcı buluyorum” diyen GershomScholem, bu “nefretle” hangi “tarihsel gerçekleri” tabir edebilir? “O bir canavar; o bir şarlatan” dediği bireyle ilgili Walter Benjamin, Brecht’i Anlamak isimli bir yapıt ortaya koymuştur.
İşte Benjamin budur! Diğer bir Walter de yoktur: Marksizmle, Frankfurt Okulu’yla, Bertolt Brecht’le, Adorno’yla ilgisiyle… Ayrıldığı eşi ve çocuğuyla, “imkânsız aşk”ı AsjaLacis’le… Bütün münasebetleri gergin bir ipin üzerindedir. İnişli çıkışlıdır. Asla düz bir hatta ilerlemez. Öyleyse, bu romanda ortaya konan tablo ne tabir ediyor? Benjamin’le ilgili biyografik bir roman ben yazmaya kalkışsaydım; işin içine onun bir “asberger” olduğunu da eklerdim; romandaki ve mektuplaşmalardaki betimlenen Benjamin’den ortaya çıkan tablo bu türlü derdim!)
Sormak gerekmez mi: “Kişisel ve kamusal tarih” her türlü yağmaya açık bir müze midir?
Diyeceğim, “tuzaklarla” dolu bir yapıtı rastgele bir “cicim roman” üzere okumamalı. “Geçmişi tarihi olarak lisana getirmek, o geçmişi ‘gerçekte nasıl olduysa öyle’ bilmek değildir”(Pasajlar) ikazını yapan Benjamin’e hak vermediğim sanılmasın. Bilakis… Yazınsal bir yapıttan “gerçeklere bağlı” kalmasını beklemek geceyle gündüzü birbirine karıştırmak olur. Lakin Parini’nin ortaya koyduğu bu “yanlı” tavır, “yaşamıyla ve vefatıyla, yazdıklarıyla ve politik tavrıyla tartışmaların ve spekülasyonların odağındaki düşünür WalterBenjamin”e karşı (bence) büyük bir haksızlıktır. Sevdiği, emek verdiği her şeyi değersizleştirerek bir “Benjamin kültü” yaratamazsınız.
Bu noktada en özlü transferi Herbert Marcuse yapar. “Estetik Boyut”taWalter Benjamin’den şu notu düşer: “Baudelaire kapalı bir casustu, sınıfının egemenliğinden duyduğu kapalı hoşnutsuzluğun bir casusu.” Hepimiz, sanırım biraz “gizli ajan”ız, sınıfımızdan “düşünsel bağlamda” koptuk, koparıldık. Dünyanın bin bir inancı, ideolojisi, estetik/sanat ideolojisi sayesinde geldiğimiz yer ile gittiğimiz yer ortasında derin bir uçurum oluştu.
DIŞ MÜDAHALELERİN KİFAYETSİZLİĞİNE DAİR
Dış müdahaleler nedeniyle, “romanın kendi dünyası”yla ilgilenip kelam konusu haksızlıkları, ideolojik şartlanmışlıkları detaylı olarak tartışamıyoruz ki… Örneğin, Walter Benjamin’in Pasajlar’ının gün ışığına çıkışı romanda bilinmeyen bırakılmış. Pasajlar belgesini içinde taşıyan “çanta” (“dar geçitte” birlikte seyahat yaptığı çocuğa, intihar etmeden evvel otelde emanet ettiği çanta) trende unutuldu! Bu durumda belge (Pasajlar) Adorno’nun eline, Amerika’ya nasıl ulaştı?
(Şu Amerika!… Her taşın altından çıkan Amerika! Bir bakmışsınız dünyanın önde gelen aydınlarını, bilim adamlarını –Adorno, Horkheimer, Marcuse vb.– besliyor; bir bakmışsınız dünyanın önde gelen aydınlarını, bilim adamlarını mahpuslarda, elektrikli sandalyelerde –Wilhelm Reich, Rosenbergler vb.– imha ediyor. Bir bakmışsınız Latin Amerika’nın altını üstüne getirmiş, bir bakmışsınız Ortadoğu’nun. Eh, dünyayı böylesine “semiren/kemiren” bir ülkenin “hiperaktif” olmaması mümkün mü? Hazret, hazmetmek için “küresel savaş yürüyüşü”ne çıkmazsa çatlar!)
İşte görüyorsunuz: “Romanın kendi dünyası”yla, yani kurgusu, yapısı, lisanı, biçemi, ne söylediği yanında nasıl söylediği, tadı-tuzu-biberi vesairesi üzerine iki çift kelam edelim dedik, “Kamber’siz düğün olmaz” misali Amerika ortaya giriverdi! Estetleri, yazın eleştirmenlerini artık daha âlâ anlıyorum. “Metne sızan nifak tohumları”nı ayıklamak, temizlemek halbuki ne güç işmiş! Ayrıyeten, “katıksız -ari- metin” yazmayı başaranları da bu ortada kutlamak gerek. Onlara bol bol “metinlerarası çapkınlıklar”, ortada bir de “çalgınlıklar” (“hırsızlık”ın sempatik hali!) diliyorum.
MİSYON SEVDA(LI)SI
Meseleyi daha fazla sulandırmadan bir soruyla “ciddiyet”e geri dönelim. Daha düne kadar “aydının misyonu”nu çöpe atmak için yarışanların bugünlerde yüzleri kızarıyor mudur sanki? Yanlış anlaşılmasın: “Misyon sevdalısı” falan değilim! Hatta on beş yaşından beri bu çeşit sevdalar peşinde koşuşturmaktan yorulduğumu bile itiraf edebilirim. Lakin ortada acımtırak bir olgu varken bunu yokmuş üzere gösterme aymazlığına da, tüm samimiyetimle söylüyorum, tahammül edemiyorum.
Üstelik birtakım arkadaşlar, “soldan gelip sağa hakikat giden” birtakım arkadaşlar, Jürgen Habermas’ın “Öteki” Olmak, “Öteki”yle Yaşamak’ta (YKY) “evrenselciliğe karşı duyulan güvensizlik”in mimarları olarak tanımladığı postmodernistlerin“ yer yer çok gerçek saptamaları” olduğunu söylüyorlar. Şaşıp kalıyorum. “Doğru saptama” ne demek? “Atın kişnediği”ni, “kedinin miyavladığı”nı, “köpeğin havladığı”nı söylemek de “doğru saptama” hanesine yazılamaz mı? Ötesi, burada görmezlikten gelinen bir diğer “doğru” daha yok mu? At tekme atıp canınızı yakar, kedi tırmalayıp canınızı yakar, köpek ısırıp canınızı yakar. Gereğini yapıp tedbirini almazsanız, en şirin canlı bile “o momentte” en tehlikeli yaratığa dönüşebilir.
İşte temel sorun burada ortaya çıkıyor: Açıkçası, “doğru saptama”da bulunmanın günümüzde o denli ahım şahım bir değeri harbiyesi kalmadı. İşin özü “doğru duruş”, “doğru hal alış”, “doğru eleştiri”, en kıymetlisi de “doğru seçenek” üretmektir. Yani “yanlışları silmek”, “doğruları örgütlemek”için “seferberlik” ilan etmek gerekir. Vilayetle de söylenmesi gerekiyor mu: tek kişinin (bir mesihin, peygamberin, hatta allahın bile) altından kalkabileceği bir noktadan çok uzakta içinde yüzdüğümüz “kirletilmiş” dünya; yıldızlardan bile çok uzaklarda. Bu nedenle “seferberlik” vurgusunu ciddiye almalı.
“Doğru seçenek”ten kelam edince, birilerinin çabucak burun kıvırıp “reel sosyalist” ülkelerdeki seksen yıllık uygulamanın vardığı yeri gözüme sokacaklarından adım üzere eminim. Ne ki bu “acilciler”in anlamadıkları bir şey var: Komünizm, Mao’nun Çin’inden, Stalin’in Rusya’sından ya da İkinci Dünya Savaşı türevi Doğu Bloku ülkelerinden bakılarak anlaşılamaz, tartışılamaz, sorgulanamaz. Daha evvel de yazdım: “Bir şeyin tahrifi ona karşı delil olarak kullanılamaz.” Bugün “tahrif edilmişlikler” üzerinde yapılan tartışmalarla komünizm mahkûm edilmeye çalışılıyor. KeithJenkins, Tarihi Yine Düşünmek (Dost Yay.) isimli yapıtında: “SSCB’de, 1917’de komünist tecrübe başladı. Ancak global emelleri (‘dünyanın bütün emekçilerini birleştirmek’) daha başından aksiliklerle karşılaştı. Marksizmin evrenselciliği hızla yerelleşerek, ulusal hasretlerin tabiri haline geldi. Özgürleştirme gayesi da çok geçmeden, diktatoryal araçların olumsallıkları içine karıştı. Bu sayede aslında var olan sosyalizm, istemeden kendi potansiyellerini ziyan etti ve bir vakitler personellerin şanlı optimist üst-anlatısı olan Marksizm, giderek karamsarlığa büründü” diye belirtir. Jenkins’e hak veriyorum. Lakin burada atlanmaması gereken kıymetli nokta: “1917 tecrübesinin karamsarlığa kayış” nedenini komünizme bağlamanın yanlışlığıdır. Halbuki bütün tartışmalar bu “yanlışlık” üzerine kuruluyor. Bizi burada ilgilendiren “Marksizmin evrenselciliği, özgürleştirme amacı”, yani “tahrif edilmemiş özü” olmalıdır.
“Marksizmin kötümserliği”nden kelam etmişken Brian Morris’in öne sürdüğü bir öbür ve enteresan “kötümserliğe” de dikkat çekmek isterim. İmge Kitabevi Yayınları’ndan çıkan Din Üzerine Antropolojik İncelemeler’de Morris şöyle der: “İlerleme ve bilim diye bağıran saldırgan bir emperyalizmin sözcüsü olmayı daha fazla sürdüremeyen Batılı entelektüel, artık karamsarlık ve kendinden kuşkuyla doludur.”
“Batılı entelektüel”in yapacağı öteki bir şey yok. Ya “kendinden kuşku” duyup “kötümserliğe” sığınacak ya da önündeki uçurumu görüp ona nazaran kendine bir çekidüzen verecek. Bu söylediklerim, “Batılı entelektüel”le düşüp kalkan “Doğulu” yarı[m]entelektüel için de geçerlidir. Zira o da, “Batılı entelektüel”e gözünü dikip bu “galaksi”deki “rota”sını ya da “âlem”deki“yol”unu belirlemeye çalışıyor. Sonuçta, “kör” ile yatanın kalktığı duruma düşüyor.
Bilinen bir gerçek: İnsanlık ya kapitalizmle birlikte sona/sonuna yanlışsız son süratle yol alacak ya da bir yerde o kırılma gerçekleşecek. Ladesleşilen yere, yani ihtilalin çatalına gelinecek. Bu ise insanlığın şuur, gezegenimizin ise fizikî olarak kapitalizmi taşıyamayacağı “çatal”dır. Asıl “devrim” de budur. Açlığın, yoksulluğun ve birtakım dış dayatmaların, güç örgütlenmelerinin darbelerini, isyanlarını ve mevcut iktidarları ele geçirmelerini “devrim” olarak algılayıp yorumlamak, en başta “doğa yasaları”na, “bilimsel ihtilallerin yapısı”na büyük bir haksızlıktır. Evvelden ortaokul-lise öğrencilerine“ diyalektiğin yasaları” öğretilirdi. Bu maddelerden biri de suyun kaynama öyküsüydü (nicel birikim, nitel sıçrama). Dünden bugüne sosyalizm-komünizm ismine hareket eden örgütler, partiler bu maddeyi şöyle yorumlayıp uyguladılar: Kayna lan! Daha ne bekliyorsun! Vaktin geldi, hâlâ niye kaynamıyorsun! İnat değil mi: Su kaynamamak için tüm gücüyle direniyor! Ya da kapitalizm, her kaynama etabında üzerine tekrar soğuk su döküyor; olmadı, havadan uçak dolusu bomba bırakıyor!
MODERNİZM-AYDINLANMA TARTIŞMASI
Sanırım, bu bağlamda modernizm ve aydınlanma tartışmasını da yapabiliriz. Tenkitle yadsıma tıpkı kapıya çıkmaz. Modernizm ve aydınlanma insanlığın başına çok işler açmıştır, gerçek. Lakin bir o kadar da hakikat olan bir şey var: Bugün cep telefonundan internete, televizyondan bilgisayara, doğalgazdan sıhhat bölümüne kadar her alanda modernizmin, aydınlanmanın imkanlarından yararlanıyoruz.
Kabul ediyorum: Holocoust da modernizme aittir, bilgisayar da… Atom bombası da modernizme aittir, uçak da… Örnekleri çoğaltmak mümkün. İki uçlu bir kazık. Lakin iki ucu da “sivri” değil. Sorun burada: “Sivri” tarafını tutmak, benimsemek, savunmak durumunda değiliz, asla değiliz. Kaldı ki biz, toplum olarak yanlışsız düzgün ne modernizmi yaşamışız ne de aydınlanmayı… Asıl sorun da burada zati. “Çağ atlamayı” daima bu türlü algıladık: Dün nasıl feodalizmden sosyalizme geçişten kelam ediyorduysak, bugün de tıpkı mantıkla bir öteki, hatta düşman kulübe geçiyor, “liboşizm”in“dolar feylozofu” ya da “İslamizm”in“mürit”i oluyoruz.
Nedense ayaklarımız hiçbir vakit ikisi üzerinde yere tam basmadı, bu gidişle de basamayacak. Tren bir kez kaçıyor. İkinci kere yakalaması da ne yazık ki mümkün olamıyor. Bilinen kıssa: Tıpkı suda iki sefer yıkanılmıyor! Bana kalırsa, bir sefer bile yıkanılamıyor; yalnızca “duş” alınıyor! Ter gidiyor, kir kalıyor! Yani “insanlığın hızına fırlatılmış kendi pisliğimiz” (Levi-Strauss) olduğu üzere kalıyor. Kapitalizm, elbette bir “insan[lık] pisliği”dir; “kendi pisliğimiz”dir…
Yeri gelmişken: Daha düne kadar komünistlere dört koldan saldıranlar sanki artık ne düşünüyorlar? Bu acilciler, gerçekte neyin peşindeydiler? Hangi tarihi, nasıl sonlandıracaklardı? İsterseniz, Walter Benjamin’in kelamlarını bu sorulara bir cevap olarak kabul edelim: “Dünya parıltılı bir çöp yığını haline gelecek ve sonra havaya uçacak.”
Ne güzel! Hepimiz için esaslı bir “son” olur! “Devrimci” bir tahlil olur!
Tartışma gelip bu “nihilistik” noktada tıkandığında, insan ister istemez yeni sorularla boğuşmaya başlıyor: “Tarihe katılan” değil de “tarihin seyircisi” olsaydık ne kaybederdik ya da ne kazanırdık? Marx’ınAlman İdeolojisi’nin on birinci tezini görmezlikten gelseydik ne kaybederdik ya da ne kazanırdık? Tarih, birey ya da sınıf olmadan (Althusser’den ödünç alıp söylemek gerekirse) “öznesizilerleme”sini sürdürebilir miydi?
KESİNLİK MÜMKÜN MÜ
Hâlâ kesin bir yargıya varmakta zorlanıyorum! Nitekim de tüm bunlar “akıllı kafa”nın, “modern insan”ın yapıtı olabilir mi? Bence, bu “karanlık işler”in ardında bir “makine”, “yakıtı kesilmemesi” gereken bir “çelik-postçelik” var! Nâzım Hikmet, sahi hangi akla hizmet: “trumtrak tiki tak makinalaşmak istiyorum” demişti? Aydınlanma, modernizm eşittir “makinalaşmak” mıydı? “Fütürist” (“gelecekçi”) bir proje miydi? Şu “teknosavaştiyatrosu”nda “reel sosyalizm”in de bir rolü var mıydı? “Reel sosyalizm” denilen şey yoksa kapitalizmin bir diğer ayağı mıydı? Yani hesapta olmayan, haylaz bir kardeş! Daha insaflı bir soru da sorabiliriz elbette: “1917 Ekim darbesi”nden (buradan “tarihi ileriye fırlatan darbe”lere ya da “voluntarizm”e karşı olduğum üzere bir sonuç çıkartılmamalı!) yirmi iki yıl sonra gündeme gelen ve geleceği çok evvelce bilinen bir “saldırı” karşısında siz olsaydınız ne yapardınız? Hitler’e yanağınızın birini çevirip beş parmağının izini çıkarmasını mı beklerdiniz? Yoksa gelebilecek muhtemel rastgele bir atağa karşı kendi “savunma” tedbirlerinizi almaya mı çalışırdınız?
Elbette “dar geçitteki aydın”ın“kahraman”ıWalter Benjamin üzere bir seçenek, bir kurtuluş yolu olarak “intihar”ı da gündeminize alabilirsiniz. Bizde (ben de dahil olmak üzere!) bunun meraklılarında vakit zaman artış görünür. Ne de olsa “eylem”i çok istikametli düşünmek gerekiyor.
İşte böyle! Kapitalizmin bir özelliği de bu: Küreyi “güncel politika”ya mahkûm edip ütopyaları soluksuz bırakmak… Ayrıyeten, bilinir ki her savaş, yarınlardaki savaşların tohumudur. Bunun için de “savaş fabrikası” vardiyalı çalışmasını sürdürmeli! “Geleceğin bir sömürge olarak ipotek altına alınması” da bu “makine”nin aralıksız çalışmasıyla mümkün.
Marx’ın dediği üzere: “Tüm meyyit jenerasyonların geleneği yaşayanların zihninde bir kâbus üzere tartı yapar.” Ülke olarak “zorunlu” bir kesimi olduğumuz bir savaşta öldürülen ve öldürülecek olan insanlarınki de o denli; hiç kuşkusuz.
Bitişiğimizdeki, hatta içimizdeki savaşların da “ileriye dönük” irili ufaklı birçok ayağı var ve olacak. “Aşağı tükürsen sakal, üst tükürsen bıyık” demeden, “ince hesaplar” yapmadan kelam konusu savaşların açık ya da zımnî karargâhı olmayı reddetmeliyiz! Çamura daha fazla batmadan…
Sahi, bizi bu “bataklıktan” çekip çıkarabilecek bir “mesih”, bir “kurtarıcı” yeryüzünde hâlâ dolaşıyor mudur? Şiddetle reddedilen “öncü”den, “alet kutusu”ndan bir haber var mıdır?
SON KELAM MÜ
Böylesine dallanıp budaklanan bir yazının “son sözleri” ne olabilir? “Normal insanlar” olarak kavrayamayacağımız oyunların sahneye konulduğu bir dünyada yaşadığımız mı? O denli varsayım ediyorum.
YazarJayParini, son cümlesinde, “Bu sözlerde hakikat vardı ve hakikat katledilemeyen tek şeydir ancak ekseriyetle kimsenin bakmaya tenezzül etmediği yerlerde kılık değiştirmesi, ustalıkla saklanması gerekir” diyor ki 96’dan bu yana küremizde buzların çözülüşü hızlandı ve “hakikat” artık maskeyle,su geçirmez slikon süngerle dolaşıyor. Tüm bu ekipmanlar da özel laboratuvarlarda“post truth bir fabrika” tarafından üretiliyor. Tek kaygısı: hayatta kalmak…
“Gerçek dünyayı anlayamayanlar” olarak görünen o ki hepimiz “dar geçitteki”Walter Benjaminleriz, “aydın”lığımız ise bir epey kuşkulu…
Not: Kitabın birinci baskısı “Dar geçitteki aydın: Walter Benjamin” olarak yayımlanmıştı. O vakit da okumuştum. Yeni baskısı “Karşılaşmalar: Benjamin”i de okuyup hafızamdaki izlenimleri/bilgileri tazelemiş oldum.
Alaattin Topçu
